Justitieel geneeskundige versus forensisch arts: overeenkomsten en verschillen

De termen ‘justitieel geneeskundige‘ en ‘forensisch arts‘ worden soms door elkaar gehaald. Hoewel er overlap bestaat, bijvoorbeeld in de zorg aan politie-arrestanten, hebben beide functies duidelijke verschillen in werkzaamheden, verantwoordelijkheden, werkgebieden en opleidingsstructuur. We leggen in dit blog de meeste verschillen en enkele overeenkomsten uit.

Werkzaamheden en verantwoordelijkheden: Zorgplicht versus bewijslevering

De justitieel huisarts (geneeskundige) is verantwoordelijk voor de zorgverlening: de fysieke en mentale gezondheid van gedetineerden. Hij/zij heeft de plicht om zorg te verlenen, onafhankelijk van de achtergrond van de patiënt. De justitieel huisarts vervult een zorgende en behandelende rol. Hij/zij behandelt acute en chronische medische problemen, verstrekt medicatie en biedt preventieve zorg aan gedetineerden. Dit kan variëren van algemene gezondheidszorg tot psychische ondersteuning en verslavingszorg.

De forensisch arts is verantwoordelijk voor het leveren van betrouwbare medische input in juridische processen. De werkzaamheden zijn sterk gericht op onderzoek en rapportage. Denk hierbij aan het uitvoeren van lijkschouwingen, het vastleggen van letsel bij slachtoffers of verdachten en het opstellen van medische rapporten voor juridische doeleinden. Het werk omvat vaak het objectief analyseren van feiten die bijdragen aan een gerechtelijk onderzoek. Dit vereist een hoge mate van nauwkeurigheid, objectiviteit en kennis van juridische processen.

Kort gezegd: De justitieel huisarts richt zich op het verlenen van zorg, de forensisch arts richt zich op het verzamelen van medische informatie ten behoeve van de rechtspraak.

Ethische dilemma’s en uitdagingen

Beide artsen werken in omgevingen waar ze met ethische dilemma’s te maken krijgen.

De justitieel huisarts heeft te maken met uitdagingen zoals vertrouwelijkheid binnen een justitiële omgeving en het omgaan met veiligheidsrisico’s. In een justitiële setting kunnen deze onder druk komen te staan. Bijvoorbeeld wanneer de veiligheid van anderen of van de patiënt zelf in het geding is. Moet een huisarts vertrouwelijke medische informatie delen als een gedetineerde een gevaar vormt voor anderen? Dit vereist een professionele afweging in de balans van medische ethiek en veiligheidsregels.

De forensisch arts legt letsel vast en stelt rapporten op vanuit een objectieve en nauwkeurige houding, maar deze rapportages kunnen grote juridische gevolgen hebben. Een belangrijke uitdaging is om vrij te blijven van druk vanuit externe partijen, zoals politie of advocaten, die specifieke interpretaties van medisch bewijs kunnen wensen.

Werkgebied en instellingen:
Detentiecentra versus forensische labs

De werkplek van de justitieel huisarts bevindt zich binnen justitiële instellingen zoals gevangenissen, jeugdinstellingen of detentiecentra. Deze artsen opereren in en rapporteren aan de medische afdeling van een justitiële instelling of detentiefaciliteit. Hun positie is doorgaans vergelijkbaar met die van huisartsen in reguliere zorginstellingen, waarbij de focus ligt op medische autonomie binnen een multidisciplinair team.

De forensisch arts werkt vaak in een bredere setting. Dit kan variëren van politiebureaus en forensische laboratoria tot het bezoeken van plaatsen delict en mortuaria. Soms werken ze ook samen met justitieel huisartsen in gevallen waar medische zorg en juridische aspecten elkaar overlappen. De forensisch arts bevindt zich in een strak hiërarchisch netwerk dat vaak nauw verweven is met juridische en justitiële autoriteiten. Zij staan vaak in direct contact met politie, het Openbaar Ministerie en rechters. In sommige gevallen rapporteren ze aan een hoofd forensische geneeskunde binnen een grotere organisatie.

Samenwerking

Het werk van een justitieel geneeskundige en een forensisch arts is sterk verweven met dat van andere disciplines.

De justitieel huisarts werkt nauw samen met verpleegkundigen, psychologen, psychiaters en soms ook met justitieel maatschappelijk werk. Zij vormen samen een multidisciplinair team dat de totale zorg voor gedetineerden beheert. De huisarts speelt vaak een coördinerende rol in de fysieke en mentale gezondheidszorg, terwijl hij of zij ook regelmatig afstemming heeft met de directie van de instelling om veiligheidsprotocollen op te stellen.

De forensisch arts werkt vaak zij aan zij met politie, rechercheurs en forensische onderzoekers. In gevallen waar medische expertise cruciaal is, bijvoorbeeld bij het vaststellen van doodsoorzaken of het documenteren van letsel bij slachtoffers of verdachten, zorgt de arts voor betrouwbare medische analyses die bijdragen aan het juridische proces. Soms overlappen de werkzaamheden die van de justitieel huisarts, bijvoorbeeld in gevallen waar een gedetineerde letsel heeft en medische zorg én juridisch onderzoek nodig zijn.

Opleiding

Een gezamenlijke medische basis, maar verschillende specialisaties en trajecten

De opleiding tot justitieel geneeskundige begint met de basisopleiding geneeskunde, een zesjarig traject dat leidt tot BIG-registratie als arts, gevolgd door drie jaar huisartsgeneeskunde. Hoewel er geen specifieke aanvullende opleiding is voor het werken in justitiële instellingen, wordt vaak extra scholing gevolgd over onderwerpen zoals verslavingszorg, psychiatrie, geweldsproblematiek en veiligheid binnen detentiecentra. Daarnaast verdiept de arts zijn kennis door middel van praktijkervaring binnen justitiële instellingen. Nederland telt ongeveer 75 geregistreerd justitieel geneeskundigen. Er werken meer mensen in de functie van justitieel huisarts zonder de formele beroepstitel.

De forensisch arts volgt ook een basisopleiding geneeskunde van zes jaar, waarna aanvullende specialisatie noodzakelijk is. Meestal begint dit met praktijkervaring en gerichte cursussen in de forensische geneeskunde, zoals letselonderzoek en juridische verslaglegging. Vervolgens volgt de arts een driejarige postacademische opleiding forensische geneeskunde. Deze opleiding bevat stages, theoretische modules en intensieve praktijkervaring. In Nederland zijn er ongeveer 175 forensisch artsen.

Dus, terwijl beide functies voortkomen uit dezelfde medische basisopleiding van zes jaar, kiest de justitieel huisarts voor een huisartstraject van drie jaar en praktijkgerichte verdieping binnen justitiële zorg en focust de forensisch arts op juridische medische expertise met enkele jaren praktijkervaring en een gespecialiseerde forensische opleiding.

medTzorg: specialistische huisartsenzorg en scholingen

Veel van onze 350 artsen zijn geregistreerd justitieel geneeskundige of werkzaam als justitieel huisarts en leveren huisartsgeneeskundige zorg aan mensen binnen justitiële instellingen. Zij draaien spreekuren en/of ANW-diensten in PI’s (penitentiaire inrichtingen, gevangenissen), arrestantencomplexen, jeugddetentiecentra en Tbs-klinieken.

Deze artsen zijn essentieel voor het leveren van de juiste zorg aan patiënten in deze inrichtingen. Alleen hún expertise en ervaring kunnen bijdragen aan de zorg die deze kwetsbare groepen nodig hebben. Daarnaast heeft het multidisciplinaire team hun expertise nodig in de totale begeleiding van de gedetineerden.

Lees veel van de ervaringen van medTzorg-artsen op onze pagina “Meegemaakt”, waarin persoonlijke verhalen over hun werk zijn opgeschreven. Een mooi interview met ons medisch directeur Martijn Ruiten over zijn werk als JG is te lezen op deze pagina.

Masterclass en scholingen

Scholingen

medTzorg organiseert geaccrediteerde scholingen voor specialistische huisartsenzorg. De onderwerpen van deze nascholingen zijn toegespitst op de huisartsenzorg binnen de justitiële instellingen en de Wlz-instellingen. Bekijk alle scholingen die wij aanbieden en welke er nu op de agenda staan.

Masterclass

De medTzorg masterclass is een tweejarige opleiding bestaande uit acht geaccrediteerde modules. Je specialiseert je hiermee in de doelgroepen waar medTzorg-artsen mee werken en krijgt extra kennis en vaardigheden aangeleerd om nog betere zorg te verlenen.

Meer lezen

GGD Brabant Zuidoost – Factsheet eerstelijns geneeskunde in kaart – jaarcijfers 2023
NIFP – Opleidingen zorg
Arts Maatschappy & Gezondheid – De opleiding tot forensisch artsInterview medTzorg-arts Gideon Bookelman in VUmc nieuws – Justitiële geneeskunde, wat komt er bij kijken?