Alcoholproblematiek: handvatten voor huisartsen en zorgverleners

07 / 08 / 2024
Nieuws

Huisarts in gesprek met patiënt op spreekuur

De gevolgen van alcoholgebruik zijn groot. Niet alleen voor de drinker, maar ook voor zijn of haar omgeving en de samenleving als geheel.

In Nederland is 0,7% van de bevolking tussen 18 en 64 jaar (80.000 mensen) afhankelijk van alcohol. Bij nog eens 3,7% (400.000 mensen) is sprake van misbruik.

Alcoholgebruik kan gezondheidsschade en verslaving bij de drinker veroorzaken. Elk jaar melden ongeveer 29.000 mensen zich bij de verslavingszorg vanwege een alcoholverslaving. Het werkelijke aantal mensen met een alcoholverslaving is waarschijnlijk veel hoger, omdat niet iedereen de verslaving erkent en hulp zoekt. Zorgprofessionals spelen een cruciale rol in het voorkomen van schade door alcoholgebruik. Een belangrijke eerste stap is het bespreken van het alcoholgebruik met de patiënt.

Algemene cijfers alcoholgebruik in Nederland

In Nederland drinkt ongeveer 80% van de volwassenen van 18 jaar en ouder alcohol. Ongeveer 44% drinkt geen of slechts een kleine hoeveelheid alcohol en houdt zich aan het advies van de Gezondheidsraad (mannen twee standaardglazen en vrouwen één standaardglas per dag). Eén op de vijf volwassenen drinkt overmatig en 7,9% valt in de categorie zware drinkers.

Bekijk meer cijfers en feiten bij Volksgezondheid en Zorg, CBS en Trimbos Instituut.

Kerncijfers 2023, (Trimbos, 2023)

Wanneer spreken we van alcoholproblematiek?

Niet ieder gebruik van alcohol is problematisch. De grenzen tussen een alcoholist, probleemdrinker, zware drinker of sociale drinker zijn in de praktijk vaag. We spreken van alcoholproblematiek als er sprake is van stevig drinken of een onaangepast drinkpatroon dat gepaard gaat met aanzienlijke beperkingen in het functioneren.

De zwart-witte definitie van een alcoholist: als iemand sterk verlangt naar alcohol. Een belangrijk criterium hierbij is dat iemand geestelijk en lichamelijk afhankelijk is van alcohol. Vaak ontwikkelt men gezondheids-, werk- of relationele problemen.

Als iemand meer dan twee glazen per dag drinkt en minder dan twee dagen per week de alcohol laat staan, dan kan dit duiden op een alcoholprobleem. Iemand is een overmatige drinker als je als man meer dan 21 glazen per week drinkt en als vrouw meer dan 14. Een zware drinker als je als man één keer of vaker per week zes of meer glazen drinkt op één dag en als vrouw meer dan vier of meer glazen op één dag drinkt (CBS). De Gezondheidsraad raadt aan niet meer dan 1 glas alcohol per dag te drinken.

Verslaving vaststellen: elf criteriapunten

Verslaving wordt vastgesteld aan de hand van elf criteria volgens het classificatiesysteem van DSM-V. De DSM-V is een wereldwijd gebruikt boek waarin alle psychiatrische aandoeningen beschreven staan. Voldoet iemand aan twee of drie criteria dan is er een milde stoornis in het gebruik van middelen. Voldoet iemand aan vier of vijf criteria dan is er sprake van een gematigde (moderate) stoornis en bij zes of meer symptomen is er sprake van een ernstige stoornis.

De 11 criteria zijn:

Vaker en in grotere hoeveelheden gebruiken dan het plan was.
Mislukte pogingen om te minderen of te stoppen.
Gebruik en herstel van gebruik kosten veel tijd.
Sterk verlangen om te gebruiken.
Door gebruik tekortschieten op het werk, school of thuis.
Blijven gebruiken ondanks dat het problemen meebrengt in het relationele vlak.
Door gebruik opgeven van hobby’s, sociale activiteiten of werk.
Voortdurend gebruik, zelfs wanneer je daardoor in gevaar komt.
Voortdurend gebruik ondanks weten dat het gebruik lichamelijke of psychische problemen met zich mee brengt of verergert.
Grotere hoeveelheden nodig hebben om het effect nog te voelen, oftewel tolerantie.
Het optreden van onthoudingsverschijnselen, die minder hevig worden door meer van de stof te gebruiken

Bij een vermoeden van problematisch alcoholgebruik kan dit vermoeden ook getoetst worden met behulp van een screeningsinstrument. Voorbeelden zijn de AUDIT-C of de Five-shot.

Alcoholproblematiek herkennen

Probleemdrinkers gaan zelden naar de huisarts met de specifieke vraag om hulp bij het verminderen van hun alcoholgebruik. Het probleem wordt meestal wel herkend tijdens een gesprek met een zorgverlener of door iemand uit de omgeving. Beginnende alcoholproblemen waarmee naar de huisarts gegaan wordt, zijn vaak vage klachten, zoals slecht slapen, concentratieproblemen of vermoeidheid. Huisartsen zijn alert op deze signalen en zullen bij een vermoeden van problematisch alcoholgebruik verder screenen en doorvragen. Daarnaast komt een deel van patiënten met alcoholproblemen bij de huisarts terecht door het signaleren van problemen in bijvoorbeeld de tweedelijnszorg of door de bedrijfsarts.

Mogelijke signalen alcoholproblematiek:

psychische of sociale problemen
slaapproblemen
alcoholgeur of het gebruik van sterke geuren om dit te maskeren
frequent gebruik van en verzoek om kalmeringsmiddelen en slaapmedicatie
klachten zoals vermoeidheid, malaise, trillen, hartkloppingen, overmatig zweten, en maag- en darmklachten zoals reflux en diarree
regelmatige bezoeken aan de spoedeisende hulp (SEH)
flauwvallen, black-outs, frequente ongevallen of botbreuken
seksuele problemen
tekenen van huiselijk geweld
spider naevi (kleine rode bultjes met zichtbare bloedvaatjes) en/of een rood en gezwollen gezicht
afwijkende bloedwaarden

Hoe bespreek je als huisarts problematisch alcoholgebruik?

Er rust een taboe op het praten over problemen met alcohol. Alcohol wordt in de maatschappij geassocieerd met gezelligheid en ontspanning. In de huisartsenzorg heeft alcohol een andere associatie door de negatieve gevolgen die overmatig alcoholgebruik met zich meebrengt. Huisartsen zien dat alcohol wordt gebruikt om bijvoorbeeld problemen te vergeten, pijn te verlichten en depressieve gevoelens te onderdrukken. De fysieke gevolgen en de (kans op) verslaving door het gebruik van alcohol hebben grote impact.

Het is belangrijk om alcoholproblematiek in de spreekkamer niet meteen als problematisch te beschouwen. Mensen voelen zich snel bekritiseerd wanneer hun alcoholgebruik ter sprake komt. De gesprekken zijn precair en vereisen bijzondere vaardigheden.

Het NHG besteedt ruim aandacht aan alcoholproblematiek, ondersteuning van gesprekken, richtlijnen en beleid op deze pagina.

Het Trimbos Instituut heeft in samenwerking met huisartsen en POH-ggz professionals een handreiking voor huisartsen ontwikkeld om alcoholproblematiek bespreekbaar te maken.

medTzorg richtlijn verslaving

medTzorg-artsen hebben meer dan gemiddeld te maken met patiënten die kampen met (alcohol)verslavingen. Om hen te ondersteunen heeft het expertisecentrum van medTzorg een richtlijn verslaving opgesteld. Eerder lag de nadruk bij verslavingszorg vooral op gedetineerden, maar problematisch middelengebruik komt ook voor in zorginstellingen zoals die voor ouderen en mensen met een verstandelijke beperking.

De richtlijn bevat per hoofdstuk een samenvatting, waarin de belangrijkste informatie over dagelijks gebruik staat. Zorgverleners die op zoek zijn naar achtergronden, verdieping en verantwoording kunnen de volledige richtlijn lezen. Voor snel toegankelijke, concrete informatie tijdens spreekuren, diensten of spoedgevallen biedt de samenvatting uitkomst.

Scholing Verslavingsgeneeskundige aspecten in de spreekkamer

Wil je je vaardigheden op het gebied van verslavingsgeneeskunde uitbreiden?
medTzorg organiseert op 10 september 2024 een geaccrediteerde scholing over verslavingsgeneeskundige aspecten in de spreekkamer.

Tijdens deze sessie van Thomas Knuijver, verslavingsarts en klinisch farmacoloog, leer je onder andere over het signaleren en het bespreekbaar maken van de verslavingsproblematiek. Hoe zorg je ervoor dat je je patiënten of jezelf niet kwijtraakt in de problematiek? Daarnaast is er voldoende ruimte om eigen casuïstiek in te brengen en vragen te stellen.

Meer informatie over de inhoud van de scholing vind je op deze pagina.